Արցախյան պատերազմի ևս մեկ էջ

Նրանք իրենց գործն են արել
Իսկ պատերազմի ռադիոարխիվը ոչ մեկին պետք չէ։

Արցախյան ազատամարտից անցել է շուրջ 20 տարի: Թվում է' բավարար ժամանակ է' հերոսներին հերոսւսցնելու, յուրաքանչյուր մասնակցի ըստ արժանվույն գնահատելու կամ գոնե նրանց կատարած գործը իմանալու համար: Այնինչ բազմաթիվ մարդիկ, ովքեր առանց ակնկալիքի ու հետագա գնահատման մասին մտորումի իրենց գործն են արել, արել են սրտացավորեն ու պատվախնդրորեն, այսօր մատնված են մոռացության:
Ոչ nք նրանց արածը չի հիշում: Իսկ գնահատման մասին խոսելն իսկ ավելորդ է:

Նրանք իրենց գործն են արել Իսկ պատերազմի ոադիոարխիվը ոչ

ԱՐՓԻ ՍԱՀԱԿՅԱՆ

                                                                                            ♦ ♦ ♦

1985-ից Կարեն Կարապետյանը նախկին ԴՕԱԱԱՖ-ի' այժմ ՀՀ պաշտպանամարզատեխնիկական ՀԿ-ի ռա­դիոկայանի պետն է եղել: Ընկերների հետ միասին պատրաստել է ռադիոսի­րողներ, կազմակերպել ու մասնակցել տարատեսակ մրցումների, իր ողջ ուժն ու եռանդը նվիրել ռադիոսպորտի զարգաց­մանը: Բայց յուրաքանչյուր մարդու կյանքում զալիս է մի պահ, երբ ճակա­տագիրը երկընտրանքի առջև է կանգնեց­նում' շարունակել ապրել հանգիստ, դանդաղահոս կյանքո՞վ, թե՜ տուրք տալ ներքին մղմանն ու նետվել իրադարձությունների հորձանուտը, որոնք կանխորո­շում են երկրիդ, ժողովրդիդ վաղվա օրը: Ինչպես շատերի, այնպես էլ Կարենի համար 88-ը դարձավ այն բեկումնային շրջադարձը, որից հետո այս օրդ այլևս նման չէ երեկվան, իսկ ներքին որոշումդ փոխում է ողջ կյանքիդ ընթացքը: Ամեն ինչ սկսվեց դեկտեմբերի 7-ի չարաղետ երկրաշարժից: Դեկտեմբերի 8-ից սկսած ու հետագա մի քանի ամիսների ընթացքում Կարենն ու մի քանի ընկեր­ներ գիշերուզօր չհեռացան ռադիոկա­յանի իրենց սենյակից: Երկրաշարժի հե­տևանքով առաջին օրերին ոչ մի կապ, նույնիսկ հեռախոսները չէին գործում: Գյումրու ԴՕՍԱԱՖ-ի շենքն ամբողջո­վին ավերվել էր, Վանաձորինը կիսա­քանդ վիճակում էր։ Գործում էր միայն երկու կապ՝ Կարմիր խաչն ու Երևանի ԴՕՍԱԱՖ-ի ռադիոկայանը: Աղետի գոտի մեկնող ու վերադարձող յուրաքան­չյուր փրկարար ջոկատ գիտեր միայն այդ երկու կառույցի հեռախոսահամարը: Կապն ապահովվում էր նրանց միջո­ցով: Այդ օրերին աշխարհի տարբեր ծայ­րերում ապրող մարդիկ ու կազմակեր­պություններ օգնության ձեռք մեկնեցին: Տարբեր երկրներից նաև ռադիոսիրողնե­րի խմբեր եկան Հայաստան: Ու նաև նրանց ջանքերով Գյումրիում շտաբանման մի բան ստեղծվեց, որի միջոցով աղետի գոտուց ստացվում էին տեղեկու­թյուններ, համակարգվում էր փրկարար ջոկատների աշխատանքը: Այսօր Կարենի մոտ պահպանվում են այդ օրերի բոլոր ռադիոհաղորդագրությունները: Ինչպես վստահեցնում է. «Եթե կարդաք, թե ինչեր են եղել, կփշաքաղվեք»:

Ռադիոհաղորդագրությունները պատմում են ոչ միայն այդ օրերի արհավիրքների ու մարդկային ողբեր­գությունների մասին, այլև բացահայ­տում շատերի գործը: Միայն մեկ օրի­նակ բերենք, դեկտեմբերի կեսերին ամե­րիկացիներն օգնություն ուղարկեցին ռադիոակումբին՝ սարքեր, համակար­գիչներ ու այլ տեխնիկա: Նախ այդ օգ­նությունը Մոսկվայում «կորավ»: Պարզվեց՝ երբ ինքնաթիռը վայրէջք է կատարել. Լաբուտին անունով մի ռադի­ոսիրող ամբողջը «սեփականաշնորհել է»: Երբ Կարենն ու ընկերները նամակ գրեցին Հայաստանում երկրաշարժի հե­տևանքների վերացման կառավարա­կան հանձնաժողովի նախագահ Յու.Պ. Բատալինին, սարքերն առգրավվե­ցին և ուղարկվեցին Երևան: Բայց այդ անգամ էլ դրանք ընկան Հայաստանի Կոմսոմոլի ձեռքը: Երկար-բարակ քաշքշուկներից հետո. փետրվարի սկզբին բազմաթիվ սարքերից ու հա­մակարգիչներից միայն մեկ-երկուսը հասան հասցեատիրոջը: «Եթե այդ օգ­նությունը ժամանակին գար, ահագին մարդ կփրկվեր».- դառնությամբ հիշում է Կարենը:

Երկրաշարժի դժվարին օրերին ռա­դիոսիրողի ցուցաբերած նվիրումն ու ամենօրյա տքնաջան աշխատանքը գնահատեցին միջազգային կառույց­ները: 1989 թ. Կարենն արժանացավ «Ոսկե անտենա» միջազգային մրցա­նակին. որը տարին մեկ տրվում է մեկ ռադիոսիրողի՝ հումանիստական քայլի համար: Ի դեպ, մինչ օրս ԱՊՀ֊ում այդ մրցանակը ոչ ոքի չի շնորհվել:

88-ը ոչ միայն երկոսշարժի ու արհավիրքի տարի էր, այլև զարթոնքի, ոգու զարթոնքի: Սկսվել էր Շարժումը: Ազգային ազատագրական պայքարի ոգին համակել էր մի ամբողջ ազգի: Հայաստանում և Ղարաբաղում սկսվե­ցին առաջին բախումները: Պատե­րազմն անխուսափելի էր։ Արդեն 88-ին Երևանի ԴՕՍԱԱՖ-ում ստեղծվեց ընդհատակյա խումբ: Ոադիոսիրողների

Մի’թե չգիտենք Կարեն Կարապետյանի և այլոց մոտ պահվող հսկա պահոցների մասին, որոնք մեկ առ մեկ բացահայտում են պատերազմի ամեն մի օրը:

համար պարզից պարզ էր՝ կապը պատերազմի ամենակարևոր ու անհ­րաժեշտ բաղադրիչներից է: Մի քանի ընկերներով որոշեցին գնալ Ղարաբաղ և կապեր տեղադրել: Որպեսզի մտա­ծածն իրագործեն ու ռադիոսարքերն անվնաս տեղ հասցնեն, Կարենն ու ըն­կերները դիմեցին հազար ու մի հնարա­միտ քայլի: Նույնիսկ մի անգամ սարքե­րը դրեցին ալյուրի պարկերի մեջ և Արցախին մարդասիրական օգնություն տանելու անվան տակ տեղ հասցրին: Աոաջին նպատակակետը Շահումյանն էր 89-ի հուլիսին Շահումյանի շրջա­նային խորհուրդը ԼՂԻՄ-ի հետ վերա­միավորվելու որոշում էր կայացրել: Հայերի «անպատկառությունը» զսպելու նպատակով Շահումյանում էր ոչ միայն ադրբեջանական, այլև խորհր­դային զորքը: Ու առաջին քայլը, որ նրանք ձեռնարկել էին, շրջանը կապի միջոցներից զրկելն էր։ Նույնիսկ հեռա­խոսակապ չկար։ Արտաքին աշխարհի հետ ցանկացած հաղորդակցության միջոց վերացվել էր, որպեսզի սանձա­զերծվելիք վայրագությունները ոչ մի­այն հայտնի չդաոնան, այլև բացառվի հայերին օգնության հնարավորությու­նը: ԴՕՍԱԱՖ-ի տղաներին հաջող­վեց գաղտնի կապեր տեղագրել Շահու­մյանում: Կապերի տեղը չմատնելու համար երբեմն ստիպված էին լինում անհեթեթ քայլերի դիմել: Ասենք, անտե­նա անցկացնել մի շենքից կամ տնից մյուսը ու վրան լվացք փռել: Համոզվե­լով, որ կապն ապահովված է, տղանե­րը վերադարձան Երևան: Բայց դրանք սկզբնական փուլում կապի դուրս չէին գալիս: Արդեն 89-ի վերջին ու 90-ի սկզբին խորհրդային զորքերը Շահու­մյանում «գործի» անցան: Համոզված լինելով, որ իրենց գործողությունները հայտնի չեն դառնա, նրանք ձեռնա­մուխ եղան շրջանի «զտմանը»: Ու հենց այդ օրերին Կարենի ու ընկերնե­րի տեղագրած կապի միջոցներով ստացվեցին առաջին ռադիոգրամանները: Ընդ որում, դրանք պաշտոնական հաղորդագրություններ էին՝ հասցեագր­ված Հայաստանի ու ԽՍՀՄ-ի ղեկա­վարությանը:

Առաջին հաղորդագրու­թյունն ստացվեց 1990 թ. հունվարի 12-ին: Շահումյանի շրջկոմի երրորդ քար­տուղար էլմիրա Դանիելյանն օգնություն էր խնդրում: Շահումյանի շրջանում վիճակը խիստ կրիտիկական է: Կան վիրավորներ: ...Շրջանը բոլոր կողմերից շրջապատված է, Դարաչինար գյուղի մոտ ուժեղ փոխհրաձգու­թյուն է, ադրբեջանցիների մեծ կուտա­կում կա Էրքեջ գյուղի մոտ: ...Շահու­մյանի շրջանի ողջ հայ բնակչության անունից խնդրում ենք անհապաղ զորք ուղարկեք խաղաղ բնակչությանը պաշտպանելու համար»: Երբ առաջին այս հաղորդագրությունն ստացվեց. Կարենն անմիջապես զանգահարեց ՆԳՆ, Կենտկոմ՝ հերթապահ Վ.Վ. Վարդանյանին և ՊԱԿ՝ Վ.Գ. Գրիգորյանին: Կապավորին ոչ nք չհավա­տաց: Պատասխանը մեկն էր՝ մենք նման տեղեկատվություն չունենք: Երբ մեկ օր անց երկրի ղեկավարությունն էլ տեղեկացավ, Կենտկոմից հետ զանգե­ցին՝ ուրիշ ինչ ինֆորմացիա ունեք:

Շահումյանում պատահածը կրկնվեց Դարաբաղի շրջաններում: Ռադիոակումբի տղաները կապեր տեղագրեցին Հադրութի, Մարտակերտի, Մարտունու շրջաններում, Ստեփանակերտում: Երբ 1990-ին Դարաբաղում արտակարգ դրություն մտցվեց, խորհրդային բանակը կրկին առաջինը փակեց կապի բոլոր միջոցները: Հավաքեցին պետական կա­ռույցների բոլոր ռադիոկայանները: Նույնիսկ հակակարկտային կայանները փակեցին, որովհետև դրանք ունեին կար­ճալիքային ռադիոկայաններ, որոնց մի­ջոցով կապ էր հաստատվում Երևանի հետ: Ու հենց այդ ժամանակ կրկին եթեր դուրս եկավ տղաների ռադիոկա­պը: Խորհրդային զորքն ապշել էր. Չէր կարողանում հասկանալ, թե ինֆորմա­ցիան ինչպես է Երևան հասնում: Սկսեցին պելենգ անել մի քանի կետից ֆիքսել, թե ալիքը որ կողմից է գալիս և որոշել կայանի տեղը: Բայց տղաներն ավելի ճարպիկ էին՝ անընդհատ փո­խում էին գտնվելու վայրը և թյուրիմա­ցության մեջ գցում հակառակորդին:

Պատերազմի ժամանակ կապի կա­րևորությունն աներկբա է: Լավ կապը կարող է հաղթանակ բերել, վատը՝ կոր­ծանել: Ազատամարտի ողջ ընթացքում ԴՕՍԱԱՖ-ի ռադիոկայանի պետն ու տղաները չդադարեցին եթեր դուրս գալ, հաղորդագրություններ ստանալ ու փոխանցել: Կապի անվտանգությունն ապահովելու նպատակով նրանք ստեղ­ծեցին կոդեր ու ծածկագրեր։ Յուրաքան­չյուր ինֆորմացիա հաղորդվում և բա­ցառապես ծածկագրերով: Իսկ գաղտնազերծումից խուաափելու համար կո­դերն առնվազն շաբաթը մեկ անգամ փոխվում էին: Երջանկահիշատակ Սերգեյ Գրիգորյանը գիշերները նստում շիֆր էր մտածում».- հիշում է Կարենը: Շատ հաճախ տղաները դիմում էին նաև կեղծ ինֆորմացիայի օգնությանը՝ թշնամուն հրամցնելով ապատեղեկատվություն: «Երբեմն այնպես էինք անում, որ նրանք իբր բացահայտեն կոդերը, ու կեղծ ինֆորմացիա էինք տալիս».- պատ­մում է Կարենը: Բայց կռվի դաշտում ոչ միայն կարևոր է սեփական կապն ապահովելը, այլև հակառակորդինը վե­րացնելը: Ռադիոսպորտի մեջ կա «охота на лис» հասկացություն, երբ սարքերի միջոցով լսում ես եթերը, բռնում ալիքը և որոշում կապավորի ու կապի գտնվելու վայրը: Ռադիոակումբում «охота на лис»-ի մասնագետ էր Սամվել Խաչատրյանը: Նրան ու ընկերներին հաճախ էր հաջողվում հայտնաբերել հակառակոր­դի կապն ու «չեզոքացնել» այն:

                                                                               ♦ ♦ ♦

Կարեն Կարապետյանն ու նրա ըն­կերները, որ առանց վարձատրության ու ակնկալիքի են գործել, այսօր էլ համա­րում են. որ պարզապես իրենց գործն են արել՝ ոչ ավել, ոչ պակաս, պահն է թելադրել՝ եթե դու չանեիր, ուրիշը չէր անե­լու: Այսօր նրանց մոտ կա բավականին մեծ արխիվ, որտեղ պահվում են թե երկ­արաշարժի օրերին, թե՞ պատերազմին վե­րաբերող բազմաթիվ ոադիոգրամաներ։ Մինչ օրս այդ պահոցը ոչ մեկին չի հետաքրքրել: Ոչ մի պատկան մարմնի կամ գերատեսչության: Միայն մեկ անգամ Նյու Յորքում ապրող մի հրեա էր դիմել Կարենին՝ յուրաքանչյուր մատյան-վավերագրի դիմաց առաջարկելով 3000 դոլար։ Հարց է ծագում՝ եթե Ամերիկայում ապրող հրեային է հետաքրքրում մեր երկրի պատմության վավերագրերը, ապա ինչո՞ւ մենք, որ ինքներս ենք անցել թև՝ երկրաշարժի արհավիրքների, թև՝ պատերազմի բովով, անտարբեր ենք մեր սեփական անցյալի նկատմամբ: Մի՞թե չգիտենք Կարեն Կարապետյանի և այլոց մոտ պահվող հսկա պահոցների մա­սին, որոնք մեկ առ մեկ բացահայտում են պատերազմի ամեն մի օրը, տալիս նրա յուրաքանչյուր մասնակցի իրական դեմքը և վեր հանում դեպքերի ու կռիվ­ների իրական պատկերը: Հազիվ թե: Ու­րեմն՝ ինչո՞ւ, որտեղի՞ց է գալիս այս անտարբերությունը: Պատասխանի իրա­վունքը թողնում ենք գենեոպ֊մայոր Արկադի Տեր-Թադևոսյանին՝ լեգենդար Կռմանդոսին, պատերազմի իսկական հերոսին.
«Այդ ձայնագրություններն ու ռադիոգրամաները ցույց են տալիս, թե կոնկրետ ով որտեղ է եղել, ինչ մարտի է մասնակցել, ինչ է արել: Կան անուն­ներ. ազգանուններ։ Իսկ հիմա այդ անունները ջնջում են ու նորը գրում, հե­քիաթներ պատմում, որ այստեղ են եղել, այնտեղ են կռվել: Այդ ամենը լսելով երբեմն մտածում եմ, որ երևի ես էլ այն­տեղ չեմ եղել: Այնինչ կան մարդիկ, ով­քեր շատ բան են արել, բայց ոչ nք չի հի­շում, ոչ nք նրանց մասին չգիտի»:

ԱՐՓԻ ՍԱՀԱԿՅԱՆ

թիվ 7 (24),
25 փետրվարի 2011





____________________________________________________________________________________________________

4-ех дневная Карабахская война 2016 года